- آذربایجان شرقی :
استان آذربایجان شرقی به دلیل واقع شدن در محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی ایران ، یعنی « البرز و زاگرس » در ردیف مناطق کوهستانی به شمار می آید که دارای هفت واحد کوهستانی به شرح ذیل است :
1- رشته‌کوه قره‌داغ ارسباران : شمالی‌ترین واحد کوهستانی استان بوده و از دیوان داغ آغاز و به دره‌رود منتهی می‌گردد .
۲-رشته‌کوه قوشه‌داغ : از جنوب قره‌داغ شروع شده و به سبلان ختم می‌شود .
3- توده آتشفشانی سبلان : با ارتفاع 4,811 متر مرز مشترک میان استان های آذربایجان شرقی و اردبیل است .
4- رشته‌کوه‌های میشو و مورو : از غرب و مرکز استان شروع شده و تا ارتفاعات عون بن علیو شبلیادامه می یابد .
5- رشته‌کوه بزقوش : با ارتفاع 3,303 متر ، مرز بین شهرستان‌های میانه و سراب به شمار می آید .
6- توده آتشفشانی سهند : با ارتفاع 3,707 متردر جنوب تبریز بلندترین قله استان آذربایجان شرقی است .
7- در آخر ، هفتمین رشته‌کوه این استان اربط یا تخت سلیمان می باشد که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد .
این استان به دلیل قرار گرفتن در منطقه کوهستانی دارای آب و هوای سرد و خشک کوهستانی بوده و از حیث تقسیم بندی اقلیمی جزو مناطق نیمه خشک کشور به حساب می آید . با این وجود تنوع موقعیت جغرافیای در منطقه باعث به وجود آمدن اقلیم های متفاوتی شده است که همواره تحت تاثیر بادهای سرد شمالی سیبری ، بادهای مرطوب دریای سیاه ، دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس قرار دارد . از دیگر مشخصات آب و هوایی این استان می توان به وزش بادهای محلی اشاره کرد که علت آن قرارگرفتن کوهستان های بلند و دریاچه های ارومیه و خزر است که دشت ها و جلگه ها این منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد .
باستان شناسان معتقدند آذربایجان و سرزمین های هموار آن در اوایل هزاره نخست پیش از میلاد محل سکونت سه گروه نژادی بوده که این سه گروه عبارتند از :گروهی از طوایف و اقوام بومی محلی که در اصطلاح به آنان « آسیانی » گفته می شد . گروه دوم ، مردم سامی نژادی بودند که دست کم از هزاره دوم پیش از میلاد ، توسط آشوریان به صورت برده و اسیر از سرزمین های سوریه ، فلسطین و بابل به این منطقه آورده شده اند و عده ی دیگر نیز برای تجارت و زندگی به این سرزمین آمدند . و اما گروه سوم ، اقوام آریایی و به ویژه مادها بودند که در نیمه نخست هزاره پیش از میلاد در آذربایجان مستقر شدند و این منطقه را « ماد کوچک » نامیدند .
نام آذربایجان به عقیده برخی از باستان شناسان برگرفته از کلمه « آتورپاتکان » از « آتورپاتن یا آذرپات »، به معنی « آذر پاسدار» یا « نگهبان آتش » است . همچنین آنان معتقدند آذربایجان به دلیل وجود مقدس ترین آتش ایزد افروخته به نام «آذرگشسب » در « باکو» و نیز « شیز مراغه » یا « تخت سلیمان » امروزی ، دارای جایگاهی ویژه در آن زمان بود و به همین دلیل آن را « سرزمین آتش » می نامیدند . در مقابل ، عده ای نیز وجه تسمیه آذربایجان را مربوط به وجود سرداری به نام « آتروپات » می‌دانند این گروه بر این باورند ، بعد از غلبه اسکندر مقدونیبه ایران در سال 331 پیش از میلاد ، سرداری به نام « آتورپات » یا «آتروپاتن » در آذربایجان قیام کرد و از اشغال سرزمین ، توسط یونانیان ممانعت به عمل آورد که بعدها در پی مرگ اسکندر و علیرغم درگیری و نزاع بین جانشینان وی ، آتروپات حاکم منطقه « ماد کوچک » شدو نام این منطقه را به جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» نامگذاری نمودند نام آتروپاتگان در فارسی میانه آتورپاتکان ، در آثار کهن فارسی «آذربادگان» یا «آذربایگان» و در فارسی کنونی آذربایجان نامیده می شود .
محققان حوزه آذربایجان براین باورند که آذربایجان در آغاز محل سکونت انسان های اولیه و خاستگاه اقوام و قبایل ترک زبانی بوده که شروع اقامتشان در تاریکی هزاره ها مانده و جزو ساکنان بومی این سرزمین بشمار می آمدند . آنان معتقدند که این سرزمین همچنین گذرگاه و محل سکونت طوایف ترک زبان کوچ نشین و اقوام مختلفی از مادها ، آشوریان ، ساسانیان و غیره بوده که در ادوار مختلف به این منطقه آمده و در آن ساکن شده اند .
به عقیده این محققان ، زبان ترکی آذربایجانی ، شاخه ای از ترکی اوغوزاز گروه زبان‌های ترک تبار آلتاییبود که خاستگاه اصلی آنان استپ‌های جنوب سیبری بوده و گویندگان آن را ترک تباران تشکیل می‌دادند همچنین آنان اظهار می دارند ؛ زبان ترکی آذربایجانی یکباره به وجود نیامده بلکه در طول قرنها ، از اختلاط و آمیزش لهجه های اقوام مختلف ، به ویژه اوغوز و قبچاق تشکیل شده و به شکل زبان واحد مردم آذربایجان درآمده است. باید بر این مطلب افزود که در تشکیل این زبان ، غیر از لهجه های ترکی مثل اوغوز ، قبچاق ، ترکی شرقی ، تا حدودی زبان مغولی و زبان تاتی یا بومی نیز دخالت داشته است .
اما در مورد تشکیل زبان ترکی آذربایجان به صورت زبان واحد عموم مردم آذربایجان باید گفت ؛ بین دانشمندان این حوزه اختلاف نظر وجود دارد . به نظر اغلب مولفین غرب این زبان بعد از آمدن ترکان سلجوقی یعنی از قرن ۱۱ میلادی ، زبان اکثریت مردم را تشکیل داده و پس از استیلای مغول و مهاجرتهای تازه ترکان در زمان ایلخانیان در قرن ۱۲ میلادی به شکل زبان عامه مردم این مرز و بوم درآمده است . اما در مقابل ؛ که به نظر مولفین شرقی ، بین قرنهای 10 ــ 7 میلادی این زبان ، شکل زبان عمومی واحد را پیدا کرده و از آن پس هم به سیر تکاملی خود ادامه داده است . در این میان آنچه مسلم است ، این است که تاریخ زبان ترکی در آذربایجان با تاریخ مهاجرت اقوام ترک به این منطقه ارتباط مستقیم دارد.
آذربایجان شرقی به جهت استقرار و تمرکز صنایع بزرگ و کارخانه های مادر ، جزو مهمترین قطب صنعتی کشور به شمار می آید . وجود کارخانه‌‌های بزرگ صنعتی و تولیدی چون : پمپ ایران، لیفتراک‌سازی، موتوژن، هاکسیران دیزل، لیلاند دیزل ایران، بلبرینگ‌سازی، پیستون‌سازی درمن دیزل، دیزل ایدم، ترموپلاس، تخته فشاری و نئوپان ، کارخانه گچ، شرکت سیمان صوفیان، کبریت‌سازی ممتاز، چرم‌سازی ، حوله‌بافی لاله یابرق لامع ، نختاب فروزان، بافندگی لایکو، تریکو سهند، نساجی تبریز، ریسندگی پشمینه ، پالاز موکت و همچنین وجود نیروگاه حرارتی تبریز، کارخانه پتروشیمی و پالایشگاه تبریز ، باعث تبدیل این استان و به ویژه شهر تبریز ، به بزرگترین قطب صنعتی کشور شده است . پالایشگاه تبریز به عنوان مرکز تصفیه نفت انتقالی از اهواز برای مصرف داخلی در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کردستان، همدان و زنجان شناخته می شود .
به علاوه این استان ، مرکز هنر و صنایع دستی چون ؛ گلیم و جاجیم، پارچه‌های پشمی و ابریشمی ، سوزن‌دوزی ، حوله و پتوبافی ، تولید پارچه های حریر و شال ، سبدبافی ، کفش‌دوزی ، چرم و ورنی، نقره‌سازی ، جواهرآلات ، سفال و سرامیک است . از مهم ترین صنایع دستی این منطقه که جزو مهم ترین صادرات کشور نیز به حساب می آید صنعت قالی‌بافی است .
صرف‌نظر از صنایع بزرگ و صنایع کارگاهی و دستی که در حیات اقتصادی و اجتماعی استان نقش مهمی بر عهده دارند ، نباید وجود معادن شن و ماسه، سنگ‌های ساختمانی و تزیینی، نمک ، خاک نسوز، پوکه ، کائولن ، ذغال‌سنگ، دیاتومیت و پولیت در این منطقه را نادیده گرفت .
- سوغات :
آجیل ، انواع خشکبار نظیر برگه هلو ، برگه زردآلو ، آلو خشک ، شیرینی های مختلف چون اریس ، قرابیه ، نوقا و لوز
همچنین فرش ، گلیم ، جاجیم ، ورنی ، کیف و کفش چرم از جمله سوغاتی های مهم این استان به شمار می آید .
از دیگر محصولات می توان به تسبیح نقره کوبی شده ، پارچه های ابریشمی چاپ کلاقه ای ، ظروف نقره ، ظروف سفالی ، معرق کاشی و غیره اشاره کرد.
- اهر : جنگل طبیعی انداب یا پارک جنگلی فندقلو ، جنگل طبیعی تنباکولو ، چشمه آب معدنی گازدار عربشاه ، چشمه آب معدنی مشک عنبر ، چشمه آب معدنی دره آبش احمد ، چشمه آب معدنی آبریس ، چشمه آغ بلاغ ، چشمه دوغو گلی یا همان نه چشمه ، حاشیه رودخانه ارس ، طبیعت دشت اهر ، کوه قره داغ یا ارسباران
- بستان آباد : ، تالاب و دریاچه قوری گل ، دره سعیدآباد ، چشمه آب گرم معدنی بستان آباد ، غار اسکندر ، غار آق بلاغ ، کوه های بزغوش
- بناب : تالاب بین المللی قره قشلاق گولی یا چشمه قشلاق سیاه ، دره های توران دره سی ، قراچوبوق دره سی ، غار قویونلار ، غار چاخماخلار ، طبیعت روستاهای بناب ، منطقه قره قشون یا سیاه لشگر
- تبریز : تلخه رود یا آجی چای ، مهران رود یا قوری چای
- جلفا : آبشار آسیاب خرابه ، چشمه آب گرم اله حق ، چشمه آب معدنی اسب فروشان ، چشمه آب معدنی اردها ، چشمه آب معدنی ساری قیه ، چشمه آب رس ، جنگل کیامکی ، دامنه های کیامکی داغی ، دامنه کوه کنتال سراب ، دامنه های ساوالان یا همان سبلان ، دامنه های بزگوش ، طبیعت دره ماهاران ، طبیعت ییلاق قره چی
- سراب : دامنه های ساوالان یا همان سبلان ، دامنه های بزگوش ، چشمه آب گرم اله حق ، چشمه آب معدنی اسب فروشان ، چشمه آب معدنی اردها ، چشمه آب معدنی ساری قیه ، چشمه آب رس
- شبستر : آبشار عیش آباد ، آبشار سرکند دیزج ، چشمه صوفیان
- کلیبر : دره پیغام ، چشمه آب گرم قلعه کندی ، چشمه آب گرم یل سویی ، چشمه آب معدنی بالاسا
- مراغه : دریاچه علویان ، چشمه آب معدنی ورجوی ، چشمه آب معدنی های دره گشایش ، چشمه شورسویی یا آب شور ، چشمه ساری سو یا آب زرد ، قره پالچیق یا سیاه گِل ، ایستی بلاغ یا چشمه گرم مرند ، چشمه باش کهریز ،غار کبوتر ، غار های رصدخانه ، طبیعت گردنه پیام ، قنات بزرگ و معروف بَی گوزی یا چشمه داماد
- میانه : حاشیه رودخانه قرانقو چای ، حاشیه رودخانه آی دوغموش ، حاشیه رودخانه قزل اوزن ، حاشیه رودخانه گرمه چای یا گرم رود
- هشترود : دامنه کوه سهند ،حاشیه رود قرانقو ، حاشیه رود آی دوغموش ، حاشیه رود آجی چای ، حاشیه رود قلعه چای ، حاشیه رود قوری چای ، حاشیه رود آجیرلود ، حاشیه رود لیلان چای ، چشمه پیرسقا
- هریس : آبشار اسماعیل کندی ، آبشار بلند دربند گوراوان ، آبشار شیرلان ، چشمه آبگرم سوقالخان ، کوه قوشا داغ ، کوه ساپلاغ ، طبیعت روستای شیران ، طبیعت روستای مینق
- اهر : بازار سرپوشیده اهر ، بقعه شیخ شهاب الدین اهری ، تپه اژدهاداشی ، تپه امام چای ، حمام کردشت ، خانه دکتر قاسم اهری ، سد ستارخان اهر ، سنگ نبشته سقندل ، سنگ نبشته شیشه ، قلعه آوارسین ، قلعه پشتوی هوراند ، قلعه جوشون ، قلعه قهقهه ، قلعه پشتاب ، کاروانسرای شاه عباسی ، محوطه تاریخی قوبول دره سی ، مسجد جامع اهر
بستان آباد : تپه قدیمی دیرمان تپه سی یا طاحونه ، تپه قدیمی نادر تپه سی ، گورستان روستای دیزناب ، گورستان روستای امین آباد ، عمارت نایب السلطنه ، قزل کوشک ،
- بناب : پل پنج چشم یا بش گوزلی کورپو ، پل پنج چشمه ، حصار تدافعی شهربناب ، حمام تاریخی مهرآباد ، حمام تاریخی حاج فتح اله ، خانه تاریخی شیخ قاضی سیف العلما ، خانه تاریخی حاج علی بزاز ، خانه تاریخی خسروشاهی ، خانه تاریخی نیک پی ، خانه باغ های بناب ، قیزلار قلعه سی ، قبرستان تاریخی زوارق ، مسجد میدان بناب ، مسجد مسجد جامع مهرآبد ، مسجد اسماعیل بیگ ، گوی مسجید ، مسجد زرگرلر ، مسجد قرمز ، مکان های تفریحی خانیم باغی و پارک ملی ، معماری صخره ای صور
- تبریز : ارگ علیشاه ، بازار تاریخی ، بقعه صاحب الامر ، مسجد کبود ، مقبره الشعرا ، خرابه های مقبره دوازده گوشه غازان پسر ارغوان ، خانه مشروطیت ، عمارت شهرداری ، تفرجگاه ائل گلی
- جلفا : امام زاده محمد در روستای نوجه مهر ، امام زاده شعیب ، امام زاده اسماعیل ، حمام عباس میرزای قاجار ، قلعه کردشت ، قلعه علی بیک ، کل تپه یا تپه خاکستر کلیسای سن استپانوس ، گور قلعه یی ،
- سراب : تپه قلعه جوق ، سنگ نوشته اورارتویی به ویژه سنگ نوشته رازلیقو ، سنگ نبشته نشتبان ، قلعه آیی قلعه سی ، مسجد جامع
شبستر : آرامگاه شیخ محمود شبستری ، تپه قره تپه ، مزار پیر رجب ، مسجد جامع تسوج شبستر - کلیبر : بقعه شاه قاسم ، پل خداآفرین ، حمام قدیمی داخل شهر ، قلعه بابک خرمدین ، قیز قلعه سی ، قلعه بز ، قلعه یزید ، قلعه فرخی ، کاروانسرای شاه عباس ، کلیسای آینالو
- مراغه : آرامگاه اوحدی مراغه ای ، گنبد کبود ، گنبد مدور ، کلیسای هوانس ، پل خانقاه ، پل مردق ، رصدخانه ، مسجد طاق ، معبد مهر ، مقبره آقالار و موزه سنگ نگاره ها
- مرند : آتشکده مانداگارانا ، بازار کوزه فروشان ، تپه باستانی سیوان ، روستای ملایوسف ، روستای کندلج ، طاق و قلعه هلاکو
- میانه : امامزاده محمد ، بقعه و مناره امامزاده اسماعیل ، قیزکورپی سی یا پل دختر ، قیز قالاسی یا قلعه دختر ، کاروانسرای جمال آباد ، مسجد سنگی ترک
- هشترود : بقعه شیخ بایزید بسطامی ، قلعه ضحاک یا فاناسپا ، مسجد جامع هشترود
- هریس : بقعه شیخ اسحاق ، پل تاریخی ونیار ، گورستان هیق
